چوقا میراث ماندگار بختیاری - مجله پریها

دشت کم کم به خود آمده و شب را کنار می زند و دوباره طراوتش را پیدا نموده و در دامن کوه دلبری می کند.کمی آن طرف تر مرد چوپان چوقا به تن، ایستاده است. سودای کوهستان و وای چوپان؛ ایلیاتی ها مردمانی سخت کوش، شریف، سرسخت و قانع هستند که زندگی در بطن طبیعت را به اسیر زمین شدن ترجیح داده و آزادی و آزادگی را از دامان طبیعت آموخته اند.

رهایی و آزادگی ایلیاتی ها از همان سبک زندگی ساده شان هویداست از خانه هایی که بند زمین نمی شوند و آسمانی که همه جا یکرنگ است. بوی نانی که تا آسمان بالا می رود و نوای چوپانی که کوه را سحر می کند.

لباس های محلی چهارمحال و بختکمک در رده زیباترین لباس های محلی کشور قرار می گیرند که چوقا به عنوان شاخص ترین هنر دست زنان عشایر بختکمک، مردان بختکمک را از سایر اقوام متمایز می کند.

لباس های محلی استان چهارمحال و بختکمک ازنظر رنگ، طراحی، دوخت و تعداد اجزای لباس شباهت های بسکمک به لباس های منطقه ها مختلف استان های هم جوار و نزدیک مانند استان های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان دارد.

اصالت پوشش های محلی و استفاده از این پوشش ها در جوامع روستایی شهرستان های لردگان، اردل، کوهرنگ، فارسان و... همچنان حفظ شده است.

مردان از تن پوشی به نام چوقا استفاده می کنند که این لباس از پشم گوسفند تهیه شده و زیبایی خاصی دارد. این تن پوش سفید رنگ است که رگه هایی از رنگ سیاه در آن مشاهده می شود.

چوقا، چوخا عبا یا پوشاکی است بلند شبیه پالتو که عشایر بختکمک از آن استفاده می کنند.

این هنر دست ظریف، هم در فصول گرم و هم سرد به دلیل خاصیت هم دمایی مورد استفاده قرار می گیرد.

رنگ های به کار رفته در چوقا سفید و مشکی (سرمه ای) است که تنها خامه الوان آن (سرمه ای) را به سبک گیاهی سنتی و با ثبات بالا رنگ رزی نموده و مورد استفاده قرار می گیرد.

مدیرکل صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختکمک گفت: این پوشش بختکمک با قدمت 150 ساله به عنوان اثر میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.

جیلان می گوید: بومی بودن، اصالت داشتن، نقوش و بافت خاص آن در منطقه از ویژگی های شاخص این دست بافته عشایری است.

مبدا پیداش چوقا به طایفه لیواسی بختکمک در چهارمحال و بختکمک می رسد؛ بهترین نوع چوقا نوعی است که در طایفه بهداروند در تش کیارسی بافته شدن و به چوقا کیارسی معروف است؛ بعد از آن چوقای موری که در طایفه موری بافته می شود معروفیت دارد.

کارشناس آموزش و ترویج اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان چهارمحال و بحتکمک می گوید: در رابطه با نقوش چوقا نقل قول های زیادی وجود دارد از جمله عده ای اعتقاد دارند نقوش هندسی چوقا برگرفته از شاخ های گوسفند نر بزرگ که نقش رهبری گله را به عهده دارد و نمادی از صلابت، قدرت، ایستادگی است که به مرور خطوط هندسی کمی تغییر نموده و از شکل آن دور شده است.

محمدرضا طاهر پور می افزاید: دیگر نقل قول بر این گفته است که نقوش چوقا بر گرفته از چغازنبیل و ... است.

در زمان انقلاب مشروطه مشروطه خواهان، بختکمک ها با این لباس معروف، تهران را فتح کردند و پایه های انقلاب مشروطه را محکم کردند.

بافت چوقا در بیشتر نقاط بختکمک شهرستان های کوهرنگ و فارسان رواج دارد.

رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان فارسان گفت: هم اکنون بیش از 50 استادکار به صورت حرفه ای مشغول بافت این پوشش بختکمک هستند.

بهزاد احمدی افزود: این پوشش رسمی مردان عشیره بختکمک است که در جشن ها، اعیاد و مراسم مورد استفاده قرار گرفته است.

مواد اولیه چوقا را نخ پشمی و نخ پنبه ای تشکیل می دهد. ضمن آنکه باید گفت چوقا می تواند تماماً از نخ پشمی یا تماماً از نخ پنبه ای و نیز با استفاده از نخ پنبه ای به عنوان تار و نخ پشمی به عنوان پود، تولید شود که نوع تار و پود پنبه ای آن معمولاً مخصوص فصل تابستان است و در فصول دیگر سال کاربرد چندانی ندارد. برای بافت چوقا از دار خوابیده استفاده می کنند و تکنیک بافت آن نیز مانند تکنیک گلیم بافی است با این تفاوت که خیلی ریز بافت تر است و تار و پود نازک دارد.

فاطمه رحیمی بانوی هنرمند بختکمک می گوید: نخ چله را دو لا نموده با چرخ می تابند و برای چله کشی میخ های چوبی (تَنو) را در زمین نصب نموده و متناسب با متراژ چله کشی تعداد آن را معین می کنند.

رحیمی افزود: بعنوان نمونه برای 30 متر چله از سه عدد میخ و برای 100 متر از 5 عدد استفاده می شود، میخ ها را روبروی هم با فاصله ای معین به زمین می کوبند تا چله ها را از بین آنان عبور دهند، پس از اتمام این مرحله هر یک متر چله را با نخی می بندند تا شل یا سفت نشود؛ آنگاه سر چله را یکی در میان بصورت ضربدری گذارده تا از هم باز نشود.

وی افزود: تک تک تار ها را از بین دندانه های شانه عبور می دهند که این کار از طریق دو تن از زنان صورت می پذیرد و به این عمل تاف شان می گویند و به معنای عبور تافه (چله) از شانه است.

رحیمی درباره کاربرد چوقا گفت: باران بر چوقا نفوذ نمی کند و به همین دلیل است مردان در بیشتر اوقات از این بالا پوش استفاده می کنند، مردان عشایر بیشتر در حال دامداری و چرای دام هستند و ممکن است در این هنگام با بارش هم روبرو شوند. لباس های زیرین این بالا پوش به فصل های مختلف و سن افراد بستگی دارد.

مدت زمان میانه برای بافت چوقا حدود 20 روز است، پس از بافت چوقا آن قسمت را که بافت ساده دارد برای پایین تنه و قسمتی را که دارای نقش پله ای مشکی است برای بالا تنه به کار برده وآن را می دوزند.

برای بافت یک چوقای میانه حدود یک کیلو گرم نخ پنبه ای (پود) ویک کیلو خامه پشمی بکار می رود. ارزش ومرغوبیت چوقا بسته به منزلت اجتماعی افراد ایل فرق دارد.

فرهنگ مردم یکی از نخستین گستره های زندگی بشری است که نه آفرینندگانش نامی از خود به جا گذاشته اند و نه تاریخی روشن دارد. این فرهنگ، گاهی آن چنان دور می رود که هزاران سال را پشت سر می گذارد. فرهنگ حاصل اندیشه، خرد جمعی، باور ها و آداب و رسوم مردم در طول زندگی آنان است.

یکی از نمونه های شاخص هر قوم و فرهنگی پوشاک محلی آن قوم است. در نوع پوشاک، اندیشه ها و اعتقادات آن قوم متبلور می شود. چوقا نیز به عنوان یکی از پوشش های اصلی مردان بختکمک از این قاعده مستثنی نیست. بر اساس مطالعات انجام شده و منابع در دسترس قدمت چوقا بیش از 100 سال تخمین زده نمی شود. بنا بر روایتی پیرزنی لر از روستای لیواس در شمال شرقی دزفول این بالاپوش را به یکی از خوانین بختکمک هدیه می دهد و پس از آن این پوشش بین خوانین بختکمک مرسوم می شود. در گذشته فقط خوانین و افراد متمکن از چوقا استفاده می کردند، ولی به مرور زمان استفاده از آن برای همه مردان بختکمک از هر قشری رایج شد.

به طور کلی پوشش مردان بختکمک بیش از 2700 سال قدمت دارد که این بیانگر آن است که بختکمک ها همانطور که زبان، نژاد و فرهنگ خود را از اختلاط و دست اندازی مصون داشته اند، پوشش و لباس خود را نیز محفوظ و اصیل نگاه داشته اند. این ردای بلند اولین بار مورد استفاده ماد ها قرار گرفت. همچنین در برخی از سنگ نگاره ها و حجاری های دوره ساسانی این لباس بر تن بزرگان دیده می شود.

با نظر به تحقیقات انجام شده درباره صنایع دستی اقوام بختکمک، نتایج نشان داده اند که معمولاً بالاپوش چوقا به همراه شلوار دبیت سیاه رنگ و کلاه نمدی به رنگ مشکی پوشیده می شود. ترکیب رنگی که شلوار و کلاه مشکی در کنار چوقا به رنگ سیاه و سفید ایجاد می کند به نوبه خود، یک هارمونی چشم نواز را به نمایش می گذارد.

شلوار دبیت، شلوار هایی هستند که از بالا تا پایین، بسیار گشاد بوده و در قسمت کمر، چین های زیادی دارد.

راه اندازی کارگاه چوقا بافی، یک گزینه پرطرفدار در میان اقوام بختکمک شناخته می شود. با هماهنگی مسئولین در سازمان میراث فرهنگی ترتیبی داده شده است که زنان بختکمک بتوانند تجهیزات و وسایل مورد نیاز خود را برای بافت چوقا به راحتی فراهم کنند.

کارگاه یا دارِ مخصوص برای بافت چوقا قیمت زیادی ندارد و به راحتی می توان در یک فضای نسبتا کوچک، این فعالیت را آغاز کرد.

مهرداد رئیسی معاون صنایع دستی و هنر های سنتی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختکمک با بیان اینکه بومی بودن، اصالت داشتن، نقوش و بافت خاص آن در منطقه از مهمترین ویژگی های شاخص برای ثبت این اثر به شمار رفتند افزود: با ثبت چوقا تعداد آثار ثبت ملی ثبت شده در بخش صنایع دستی استان به 11 اثر شامل نمکدان، انبر، بند تاراق (داراق)، چاقو، قیچی، نمد، لچک، وریس، قفل، گیوه و چوقا رسیده است.

آفرینش هنر های بومی، ایلی و عشایری که ازآن به دست بافته ها یاد می شود، بخشی مهمی از هویت هنری قومی و ایلی است. دست بافته های ایلی و عشایری برآیند و بازتابی از احساس، اندیشه، باور ها و آرمان های زنان هنرمند، در سایه جهان بینی شخصی و جمعی است که با بیانی رمزی و نمادین و در قالب طرح ها و نقش های انتزاعی، تجریدی، رنگ های بومی و طبیعی به صورت ذهنی و به کمک قوهّ خیال در جهت مرتفع کردن نیاز های زندگی، آفریده می شوند.

چوقا، برجسته ترین پوشاک و بالاپوش ایل و عشایر بختکمک و بخشی از هویت هنری و قومی است که از طریق زنان ایل بافته می شود. به زعم بسکمک از صاحب نظران فرهنگ بختکمک، طرح و رنگ های چوقا بازتاب سنت ها، اندیشه ها و باور های فردی و قومی بختکمک است که با زبانی نمادین نمودار می شود.

این بالاپوش اصیل، سنتی و قومی دارای ظرفیت و استعداد نهفته کارآفرینی با حفظ اصالت و بر مبنای ایجاد خلاقیت و نوآوری در کاربرد براساس نیاز های جامعه امروز است.

بیشتر بخوانید

اردوان بیرگانی، یکی از نقالان و شاهنامه خوانان بختکمک، که در تمامی المان های نمایشی خود بر استفاده از لباس فاخر بختکمک تاکید دارد می گوید: بنا به بررسی های تاریخی مستند و شواهد موجود تا روزگار کنونی، لباس بختکمک شبیه ترین و نزدیک ترین لباس و پوشش به لباس کهن ترین اقوام ایرانی است و داستان های حماسی شاهنامه نیز ریشه در کهن ترین متن ها دارند؛ از این جهت مناسب ترین پوششی است که می توان با آن روایت بهتری از پرده های گوناگون شاهنامه ارایه داد.

در نگاه نخست شاید چنین بنظر برسد که برگزیدن لباس اصیل بختکمک، چوقا، شلواردبیت و گیوه ملکی بدلیل افتخار ما به بختکمک بودنمان است. روشن است که من پس از افتخار به ایرانی بودن به بختکمک تبار بودن خود می نازم. اما برگزیدن این لباس افزون بر این وابستگی فرهنگی، با رویکردی پژوهشی و برگرفته از یک بررسی فرهنگی هنری نیز بوده است. چارچوب اصلی روایت های شاهنامه و اساس حماسه و تاریخ کهن پارسی بر پایه نبرد همیشگی نور و تاریکی، خیر و شر است و چنان چه به طرح لباس بختکمک، چوقا نگاه کنید هیچ لباس و پوششی را نمی توانید بیابید که به زیبایی چوقا، نبرد دایمی خیر و شر را به تصویر بکشد.

امروزه در مرکز چهارمحال و بختکمک به ندرت نشانی از لباس های محلی اقوام مختلف این استان یافت می شود و مردم و جوانان به سمت استفاده از مدل های امروزی حرکت نموده اند، اما هم چنان در برخی نقاط استان مردم این مولفه ارزشمند را حفظ نموده و برای کاربرد روزمره و یا در جشن ها، عزاداری و مناسبت های مختلف از لباس محلی استفاده می کنند.

علیرضا غفاری رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان کوهرنگ در خصوص جایگاه لباس محلی در این شهرستان، اظهار کرد: یکی از شاخصه های فرهنگی قوم بختکمک لباس محلی آن ها است و لباس مردان و زنان بختکمک یکی از مولفه های ارزشمند در فرهنگ های ایلی و قومی در ایران محسوب می شود.

وی افزود: یکی از ویژگی های لباس محلی این موضوع است که کلاه نمدی از هر سمتی بر سر گذاشته شود صحیح است، لباس چوقا نیز دارای آستر نیست و بنابراین از هر دو سمت قابلیت استفاده دارد همچنین قسمت جلو و پشت شلوار دبیت یکسان است و به همین دلیل می تواند از هر دو سمت پوشیده شود.

غفاری افزود: ویژگی های بیان شده برای لباس محلی بختکمک و یکسان بودن آن ها نشان دهنده یکرنگی، صداقت، صافی و پاکی مردم بختکمک است که در لباس محلی آن ها نمود پیدا می کند.

رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان کوهرنگ بیان نمود: خوشبختانه امروز این نگاه ایجاد شده است که لباس محلی و بختکمک یک ارزش و نماد فرهنگ و اصالت قوم بختکمک است و جوانان نیز با این نگاه آشنا شده اند، بنابراین نسبت به دهه گذشته استفاده از لباس محلی توسعه پیدا نموده و اقبال عمومی به ویژه جوانان و نوجوانان به استفاده از لباس محلی در مراسمات و مناسبت ها افزایش پیدا نموده است.

در شهرستان لردگان مردم از لباس محلی برای روزمره استفاده می کنند.

عیدی محمد حسین پور، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان لردگان درخصوص جایگاه لباس محلی در این شهرستان، اظهار کرد: در شهرستان لردگان معمولا در بیشتر مواقع افراد از لباس محلی استفاده می کنند و در حقیقت لباس روزمره مردم است، مگر زمانیکه فرد به دلیل شرایط کاری خود قادر به پوشیدن این نوع لباس نباشد.

وی افزود: همچنین در مراسمی مانند عروسی معمولا از لباس محلی استفاده می شود و پوشیدن لباسی غیر از آن در مراسم ها مرسوم و عرف نیست و همین موضوع که پوشیدن لباس های غیر از لباس محلی در بین مردم مرسوم نیست، بهترین راه حل برای حفظ فرهنگ استفاده از این نوع لباس است که باید سعی شود این نوع دیدگاه در بین مردم باقی بماند.

حسین پور ادامه داد: همچنین برای حفظ فرهنگ استفاده از لباس محلی هرساله و به ویژه در دهه فجر از سوی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان لردگان نمایشگاه هایی برپا می شود و انواع لباس محلی به معرض نمایش گذاشته می شود نکته مهم این موضوع است که در این نمایشگاه ها سعی می شود از لباس های محلی ساده استفاده شود، زیرا در برخی موارد ممکن است لباس محلی نیز تحت تاثیر فرهنگ لباس امروز دچار زرق و برق شود و از اصالت خود فاصله بگیرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختکمک می گوید: برپایی کلاس های آموزشی دستبافته های عشایری و به طور اخص در نقاط شهری، روستایی و عشایری می تواند گامی محکم در جهت حفظ و جلوگیری از منسوخ شدن دست بافته های عشایری باشد.

خوشبختانه در سال های اخیر، حوزه صنایع دستی، اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختکمک کلاس های آموزشی خود را در زمینه بافت دستبافته های عشایری برپا نموده است.

جیلان می افزاید: برپایی موزه تخصصی پوشاک سنتی اقوام مختلف در استان و معرفی پوشاک محلی محلی و سنتی هم از دیگر اقدامات حفاظتی برای نگهداشت این میراث است.

خبرنگاران چهارمحال و بختکمک شهرکرد