نمایش چهار راه؛ تازه ترین نمایش بهرام بیضایی در آمریکا - مجله پریها

چهار راه تو در تو، لایه در لایه

چهارراه بیضایی پر است از دیالوگ های ممتد نفسگیر، یک لحظه غفلت می تواند تو را از جهت طراحی شده ممتد و پیوسته این نمایش 110 دقیقه ای دور کند و بنابراین باید با تمام هوش و حواس ذهنیت را معطوف به صحنه کنی تا مکالمات میان بازیگران این نمایشنامه نسبتا پربازیگر را از دست ندهی. دیالوگ ها در میان شلوغی و همهمه و گاه در سکوت و به صورت تک گویی های طولانی است. برای افتاده در نبض قصه باید به ورت نام و تمام از دنیای بیرون فارغ شوی و با تمام هوشو حواس دل به تماشا دهی تا از لحظه لحظه کشف و شهر دو نشانه گذاری ها لذت ببری. محور اصلی نمایش در بطن طرح مسائل اجتماعی و سیاسی است.

این نمایش مستقیم ترین و روشن ترین شکل نگاه بیضایی به مباحث اجتماعی و سیاسی است که جامعه ما در خلال دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد با آن روبرو بود. از همین منظر است که کسانی که در این دو دهه مسائل و اخبار را دنبال نموده ایم، به راحتی می توانیم از این رودخانه ماهی های درشت معنی و نماد شکار کنیم. هر کدام از شخصیت های داستان و رخدادهای مورد اشاره ما به ازاهای روشن را در ذهن متبادر می نماید.

چهارراه بیضایی همچون پیاز است. تو در تو و لایه لایه هر لایه را که می گشایی لایه دیگری و پوسته دیگری منتظر است و در هر گشایش بغضی و اشکی نیز ناخودآگاه به گوش چشمت می نشیند. در یک لایه داستان یک فراق و جدایی و ناکامی روایت می شود. داستان نرسیدن نهال و سارنگ درست در آستانه وصال. آنها اینک در گذر سال ها سال از داستان عاشقانه شان در حالی که همه چیز فراموش شده است و سارنگ به صورت ناگهانی از دیده ها غایب و از اذهان فراموش، به هم می رسند.

در لایه دیگر داستان می فهمیم که سارنگ و نهال دوستان و همبازی ها و همسایه های دوران کودکی دوست دیگری دارند به نام چاره دار که در سال های غیبت سارنگ با نهال ازدواج نموده است و این دو حالا فرزندی هم دارند. چاره دار پس از حضور دوباره سارنگ از نظر ناپدید شده و به گفته نهال به خارج از ایران رفته است. سارنگ می گوید آمده تا گذشته اش را بازیابد. او می گوید که نمی داند چرا و به چه دلیل در تمام این سال ها گرفتار شده و برخلاف تصور همه هیچ وقت از ایران خراج نشده است و در همین حوالی جایی گرفتار بوده است. او از نهال دلگیر است که چرا به هیچ کدام از نامه هایش پاسخ نداده است، نامه هایی که با یک دستخط مشترک برگشت خوردن آن روی پاکت ها، هر بار به یک دلیلی، قید شده است.

لایه دیگر ماجرا قصه ها یا داستانک های داخل متن هستند. داستان دو نفر که در پارک مشغول بازی شطرنج هستند؛ داستان پیرمردی شکاک در حال عبور که به همه چیز بدبین است؛ داستان خبرنگار روزنامه وطن امروز که با میکروفون در محله دنبال سوژه می شود و تبلیغ کالاهای وطنی را می نماید؛ داستان قهوه خانه تازه تاسیس محل که با محصولات وطنی از مهمانان پذیرایی می نماید اما اغلب غذاهای منوی بلندبالایش را ارائه نمی نماید. جا به جای نمایش نیز رپرتاژهایی از محصولات مختلف ایرانی در انتها دیالوگ های بازیگران به کنایه شنیده می شود.

داستان های فرعی حوالی چهارراه یا زمانی که صحنه به سرعت با ابزارهای محرک خیلی سریع جابجا می شود (دقیقا شبیه نمایش مجلس شبیه در ذکر مصائب...) انگاری داستان و سوژه های نوشته نشده، باقی مانده در ذهن سارنگ است. داستان هایی که نوشته نشده اما در گذر تاریخ اتفاق افتاده و اپتیک به شکل محو و منقطعی بخش ها و برشی از آن، پیش روی تماشاگر قرار می گیرد. ما همزمان چند داستان را دنبال می کنیم. داستان نهال را، داستان سارنگ را، داستان پستچی جوان را که نهال منتظر آمدن اوست؛ داستان پرستار جوان و ... ما حتی داستان چاره دار غایت و امید که وجود غایب اما حاضر است را نیز دنبال می کنیم. سارنگ در این داستان با همه دردها و آلام خود می تواند استعاره ای از همه نویسندگان ایرانی باشد که در طی چند دهه اخیر و شاید یک سده اخیر به دلایلی بسیار و در گذر تاریخ امکان نوشتن و خلق را پیدا ننموده اند و بسیاری از آمال و اندیشه ها و ایده های شان در نطفه خفه شده است.

نهال شبیه مژده شمسایی است که دیگر روی صحنه تئاتر در ایران نیست و شبیه سوسن تسلیمی است که چون زیاد در صحنه دیده می شد، ترجیح داده شد که نباشد، نماند و نیست. به این ترتیب جامعه ای که نویسندگان و هنرمندانش را سارنگ و نهال نمایندگی می نمایند و در گذر از جنگ و در دوره تجدد و مثلا بازسازی تخریب ناشی از جنگ، به فراموشی سپرده می شوند. کسی آنها را به خاطر ندارد. چهارراه آینه تمام و کمال عصر معاصر ما است و بی خود نیست که بیضایی در این بزنگاه تاریخی در جایی که به قول خودش راحت و آسوده و با دستی باز کار می نماید، این نمایشنامه را از کشوی میز کارش بیرون کشیده و دست به کار آن برده است.

او تصویری از اواخر دهه هفتاد را در اواخر دهه نود در پیش چشم ما می گذارد، خیلی ها امروز باور دارند که ریشه بسیاری از مسائل و نابسامانی ها فارغ از مباحث مدیریتی و کلان ریشه در اضمحلال اخلاق و فروریختن ارزش ها است. جامعه ای که از اوایل دهه هفتاد در سودای بازسازی ویرانه ها، باغ های آباد و سبز را نیز ویران کرد تا جایش ساختمان های شیک و تمیز بسازد، همزمان راه نفس کشیدن خود را هم بست. آگاهانه و عامدانه به دست خود پای بر منافع جمعی گذاشت تا منافع فردی اش را حفظ کند و نتیجه چنین جامعه یکدست و هماهنگ چیزی است که امروز در کلان شهری مثل تهران می بینیم؛ شهری با هوای آلوده با باغ هایی گمشده و ساختمان هایی کج و معوج که در اضطراب تکان و زلزله هستند.

انتها نمایش

نمایش با مرگ خودخواسته سارنگ در سر چهارراه انتها می گیرد. بازیگران در سه سوی چهارراه به سمت تماشاگران می آیند و در میانه تشویق ممتد آنها به ایشان ادای احترام می نمایند. در انتها از ضلع چهارم چهارراه بهرام بیضایی با آن تیله های رنگی براق در میان چشم ها، در میان تشویق ممتد و بی امان تماشاگران و بازیگران وارد می شود. در میان تماشاچیان افشین هاشمی نیز نشسته است. چند نفری با دسته گل از بیضایی استقبال می نمایند. او در همراهی با بازیگران در سه جهت سالن با آنها همراهی می نماید و به نشانه احترام تعظیم می نماید.