سهم اختلال تخمدانی در ناباروری زنان - مجله پریها

دکتر سهیلا انصاری پور، جراح و فلوشیپ زنان، زایمان و ناباروری، در خصوص چگونگی تاثیر اختلال عملکرد تخمدان ها بر باروری افراد، گفت: اختلال تخمدانی یکی از اجزاء اصلی آنالیز ناباروری است. حدود 40 درصد از علل ناباروری در خانم ها و حدود 20 درصد در زوجین را شامل می گردد. تخمک گذاری مرتب با سیکل قاعدگی منظم معین می گردد و بنابراین زنان با قاعدگی نامنظم بایستی در مورد احتمال عدم تخمک گذاری خود دچار تردید شوند. تخمک گذاری مرتب و به دنبال آن قاعدگی منظم و بارداری، منوط به وجود تخمدان سالم و کنترل سالم محور سیستم عصبی مرکزی هیپوتالاموس و هیپوفیز بر تخمدان است.

وی توضیح داد: به طور کلی اختلالات تخمدانی به سه دسته تقسیم می شوند که دسته اول اختلالاتی است که در غده هیپوفیز- هیپوتالاموس هست و در حدود 5 تا 8 درصد موارد را تشکیل می دهد. شامل مشکلات ارگانیک و یا غیرارگانیک همچون بی اشتهایی عصبی، چاقی، استرس، ورزش گردیدید و حتی اختلالات احساسی و خواب که تخمدان را تحت تاثیر خودشان قرار دهند، اختلال شناخته گردیده آمنوره هیپوتالاموسی نیز در این دسته قرار می گیرد که به راحتی با جایگزینی داروهای تحریک تخمک گذاری درمان می شوند.

انصاری پور ادامه داد: اختلالات دسته دوم که آن هم 5 تا 8 درصد اختلالات تخمدانی را به خود اختصاص می دهد مربوط به نارسایی های تخمدان است که یا به صورت ژنتیکی اتفاق می افتد و یا اینکه فرد در طی سنین باروری ممکن است دچار نارسایی گردد، مثل بروز یائسگی زودرس که اصطلاحا به آن بی کفایتی زودرس تخمدان گفته می گردد و حدود یک درصد خانم ها به آن مبتلا می شوند و دسته سوم اختلالات تخمدانی که شایع ترین نوع اختلالات است و حدود 75 تا 80 درصد را شامل می گردد. در واقع نارسایی در تخمدان و یا سیستم عصبی مرکزی وجود ندارد بلکه بی نظمی ترشح هورمون ها در این محور و عملکرد تخمدان ها و یا سایر ارگان ها باعث عدم تخمک گذاری مزمن می گردد. همچنین سندرم تخمدان پلی سیستیک که شایع ترین اختلال اندوکرین در خانم ها است و 5 تا 20 درصد خانم ها به آن مبتلا هستند نیز در این گروه قرار می گیرد.

این جراح زنان و زایمان، اضافه نمود: در صورتی که سندرم تخمدان پلی سیستیک به تنهایی عامل نازایی باگردید از جمله درمان پذیرترین اختلالات تخمدانی به شمار می رود.

انصاری پور با بیان اینکه ابتلا به PCO علاج پذیر نیست اما درمان پذیر است، توضیح داد: در واقع علائم بی نظمی قاعدگی و یا آکنه و پرمویی زنان تا زمانی که دارو گرفتن می نمایند، برطرف می گردد اما با قطع دارو مجددا عود می نمایند. البته اگر اصول مربوط به سبک زندگی صحیح همچون ورزش منظم، کاهش وزن، تغذیه مناسب، نداشتن استرس، نداشتن اختلالات خواب و...، از سوی بیماران رعایت گردد، فواصل عود بیماری افزایش می یابد. اما در خصوص درمان باید گفت عموما بر پایه اصلاح سبک زندگی و درمان دارویی است. محور درمان های اولیه نیز عمدتا بر اساس کاهش سطح انسولین، باز گرداندن ناباروری (یا اصطلاح مناسب تر دشوارزایی)، درمان پرمویی و آکنه و تنظیم سیکل قاعدگی جهت جلوگیری از تکثیر خوش خیم مخاط آندومتر (هیپرپلازی اندومتر) و سرطان آندومتر است. چون معمولا سطح انسولین در این افراد بالا است، کاهش وزن سبب کاهش سطح انسولین و لذا کنترل هر چهار محور می گردد. حتی کاهش 5 تا 10 درصد وزن می تواند سبب از سرگیری تخمک گذاری و بارداری در زنان گردد.

وی خاطرنشان گردید: به طور کلی مصرف قرص های جلوگیری از بارداری در کنار کاهش وزن، درمان خط اول برای کنترل بی نظمی قاعدگی و پرمویی برای مبتلایان بهPCO است و مادران نباید نگران گرفتن قرص های جلوگیری در دختران خود باشند. زیرا ریزش حداقل هر 3 ماه یکبار سطح اندومتر برای پیشگیری از سرطان اندومتر ضروری است. البته در صورت عدم تحمل و یا منع مصرف قرص های ترکیبی، درمان خط دوم و سوم استفاده از ترکیبات پروژسترون و همچنین متفورمین هست که علایم خاص خودش را دارد.

انصاری پور با اشاره به اینکه ژن در 50 درصد موارد می تواند در ابتلا به PCO نقش داشته باگردید، گفت: عوامل ژنتیکی و محیطی در ابتلا به PCO نقش موثری دارند. سندرم تخمدان پلی سیستیک یک اختلال چند عاملی است یعنی زمینه ژنتیکی و محیطی هر دو در ابتلا به PCO نقش موثری دارند. در واقع ژن هم از پدر و هم از مادر منتقل می گردد و به صورت ارثی دختر و پسر ژن را گرفتن می نمایند که در دختران به صورت ابتلا به PCO و در پسران به شکل ابتلا به تاسی زودرس و سندرم متابولیک، یعنی به صورت فشارخون بالا ، دیابت و یا چربی خون بالا بروز می نماید. بنابراین دختری که مادر و خانواده پدری وی به PCO مبتلا هستند شانس بیشتری جهت ابتلا به PCO را دارد و توصیه ما به این افراد این است که از همان ابتدای بلوغ و آغاز دوران پریود بر روی الگوی قاعدگی و پرمویی خود دقت داشته باشند. از طرفی در این افراد اقدام به بارداری در سنین مناسب 25 تا 30 سالگی توسط پزشکان توصیه می گردد و در صورتیکه به دلیل مسایل شغلی و یا تحصیلی، تمایل به تاخیر سن ازدواج و یا بارداری دارند، می توانند از امکان فریز تخمک و یا جنین بهره مند شوند.

وی در خصوص یائسگی زودرس، اضافه نمود: اگر زنی کمتر از 40 سال سن داشته باگردید و تا سه ماه پریود نگردد و آزمایش Fsh او که مربوط به هورمون های غده هیپوفیز است، بالای 40 باگردید در واقع یائسگی زودرس برای او مطرح می گردد که البته توصیه ما این است که آزمایش دو بار تکرار گردد. در صورتی که زمان زیادی از قطع پریودها گذشته باگردید، به دلیل کمبود استروژن علائمی چون گرگرفتگی، خشکی مخاط واژن و کوچک گردیدن تخمدان و رحم در سونوگرافی انجام گردیده نیز قابل مشاهده است که به این ترتیب تشخیص یائسگی زودرس به صورت قطعی بیان می گردد.

انصاری پور با اشاره به اینکه در 5 درصد از افراد مبتلا به یائسگی زودرس امکان بارداری به صورت خود به خود وجود دارد، اضافه نمود: متاسفانه تا این لحظه هیچ درمان دارویی قطعی برای کمک به باردار گردیدن این افراد نیست و بهترین روش استفاده از تخمک اهدایی است.

وی اظهار داشت: البته در دنیا تحقیقات متعددی برای درمان یائسگی زودرس در حال اجرا هست. بطور کلی در یائسگی زودرس با دو مشکل روبرو می شویم، دسته ای از علل مانند شیمی درمانی، رادیوتراپی و جراحی ممکن هست باعث از بین رفتن تمام فولیکول های تخمدانی شوند اما در دسته ای دیگر که فولیکول غالب در تخمدان دیده نمی گردد، فولیکول های ریز وجود دارند. تزریق سلول های بنیادی نیز از دیگر روش های پژوهشی هست که در مرکز درمان ابن سینا هم طرح تحقیقاتی آن در حال اجرا است و مانند دیگر مداخله های درمانی زمان و مطالعات بیشتری را می طلبد.

این جراح زنان و زایمان، با بیان اینکه تخمدان در میزان پاسخگویی افراد به باروری و تحریک تخمک گذاری نقشی بسیار اساسی دارد، یادآور گردید: شاید بتوان گفت تخمدان برای هیچ متخصصی به اندازه متخصص نازایی ارزشمند نیست، هرگونه عمل جراحی روی تخمدان، و یا حتی لوله های رحمی به واسطه تغییراتی که بر خون رسانی به تخمدان بوجود می آورد ، می تواند بر کاهش ذخیره تخمدان و ناباروری تاثیر داشته باگردید. حتی در عمل آندومتریوز که به صورت پیشرفته در مرکز درمان ابن سینا انجام می گردد، متخصصان لاپاروسکوپی قبل از انجام عمل جراحی، بیمار را جهت آنالیز های تخمدانی به متخصص زنان ارجاع می دهند تا در صورت احتیاج فریز تخمک و یا جنین برای آنها، قبل از عمل اندومتریوما انجام گردد .

دکتر فرناز فاطمی، جراح و فلوشیپ زنان، زایمان و ناباروری، با اشاره به اینکه یکی از علل ناباروری علل زنانه است و PCO یا همان اختلالات تخمک گذاری از جمله شایع ترین علل ناباروری در زنان است، گفت: خوشبختانه PCO نسبت به علل دیگر ناباروری درمان ساده تری دارد البته به شرط آنکه تنها علت ناباروری باگردید و شرایط دیگر نرمال باگردید. در این صورت کاهش وزن، اولین و مهم ترین قدم درمانی است یعنی اگر این افراد موفق به کاهش 5 تا 10درصد وزن خود شوند در بیشتر موارد تخمک گذاری به صورت طبیعی اتفاق خواهد افتاد و حتی ممکن است به صورت خود به خودی بارداری صورت پذیرد.

وی تاکید نمود: نکته مثبت درمان ناباروری و ابتلا به PCO در مرکزی همچون مرکز درمان ناباروری ابن سینا این است که کار به صورت تیمی انجام می گردد و ما در کنار خود متخصص تغذیه داریم و برای این بیماران مشاوره تغذیه را درخواست می دهیم که با توجه به رژیم های تغذیه ای مناسب و گنجاندن ورزش در برنامه روزانه، بیماران مبتلا می توانند به هدف خود یعنی باروری دست یابند.

فاطمی اضافه نمود: در صورتی که بارداری با کاهش وزن صورت نگیرد، در مرحله بعد از درمان دارویی و داروهای تحریک تخمک گذاری استفاده می گردد که البته باید با نظر پزشک متخصص مصرف گردد. با توجه به شرایط هر فرد می توان درمان های دارویی را از 6 ماه و در مواردی بیشتر ادامه داد و نهایتا پس از آنکه تغذیه، کاهش وزن و درمان دارویی موثر نبود، در برخی موارد لاپاروسکوپی و یا کوتر تخمدان ها می تواند کمک نماینده باگردید و اگر باز هم از موارد فوق نتیجه ای حاصل نگردید می توان از درمان های پیشرفته تر مثل IUIو IVF بهره برد.

وی با بیا اینکه ابتلا به PCO (سندرم تخمدان پلی سیستیک) یا اصطلاحا تنبلی تخمدان به صورت معمول به شکل مجموعه ای از اختلالات مشاهده می گردد، تشریح کرد: اختلالات سیکل های قاعدگی که گاهی احتیاج به مداخله و درمان های هورمونی دارند، افزایش سطح هورمون های مردانه که معمولا در آزمایش خون معین می گردد یا داشتن علائم بالینی که نشان دهنده افزایش هورمون های مردانه هستند همچون رگردید موهای زائد در نواحی مختلف بدن، ریزش موی سر، جوش های پوستی مقاوم به درمان یا وجود علایم سونوگرافیک از جمله بزرگتر بودن سایز تخمدان ها در سونوگرافی و وجود فولیکول ها و سیست های ریز در در حاشیه تخمدان ها و مشاهده تخمدان های بزرگتر از حد نرمال در سونوگرافی زنان مبتلا، از جمله علایم و اختلالات فرد مبتلا به سندرم تخمدان پلی سیستیک است.

فاطمی در خصوص علل یائسگی زودرس خاطرنشان گردید: در واقع علل ژنتیکی از جمله علل ابتلا به آن است. به این صورت که ممکن است تعداد یا ساختمان کروموزوم ها در زنان دچار اشکال گردد. بنابراین در زنان زیر 40 سال که مشکوک به یائسگی زودرس هستیم، انجام کاریوتایپ توصیه می گردد. از دیگر عوامل ژنتیکی می توان به سندرم X شنماینده به عنوان علت یائسگی زودرس اشاره نمود. اختلالات خود ایمنی نیز می تواند از جمله علل ابتلا به یائسگی زودرس باشند و همچنین انجام رادیوتراپی و شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان ممکن است به دنبال خود نارسائی تخمدان و یائسگی زودرس را به همراه داشته باشند. بنابراین قبل از آغاز این درمان ها به فریز تخمک یا جنین توصیه می گردد.

وی ضمن اشاره به اینکه PCO درمان قطعی ندارد، توضیح داد: آنچه با بالا رفتن سن اهمیت می یابد این است که ممکن است با افزایش سن ذخیره تخمدان ها کاهش یابد و کیفیت تخمک ها پایین بیاید. بنابراین توصیه ما به بیماران مبتلا به PCO این است که هرچه سریعتر برای بارداری اقدام نمایند و زمان را از دست ندهند. این بیماران چون در معرض ابتلا به دیابت، فشارخون و عوارض قلبی- عروقی هستند حتما باید سبک زندگی مناسبی داشته باشند و از افزایش وزن نیز جلوگیری نمایند.